تاریخچه کمانچه(ساز لری)

اينگونه تعريف شده که کمانچه از سازهاي زهي قديم ايران و در واقع نوع تکامل يافته رباب، کاسه گرد و پايه آهني دارد و مانند تار و ويولن سيمهاي آن را با گوشي محکم و کوک مي‌کنند. کماني که با آن کمانچه را مي‌نوازند کمانه نام دارد و همان است که در ويولن کلمه فرانسوي آرشه به معني کمان کوچک جاي آن را گرفته است.

شادروان خالقي در کتاب سرگذشت موسيقي ايران، کمانچه را تکامل يافته رباب مي‌نامد. ساز اخير رباب که اول دو سيم داشته و بعدها يک سيم ديگر به آن اضافه شده است و با کمانه به صدا در مي‌آمده و همان است که ما امروز کمانچه مي‌گوييم و به همين جا اضافه مي‌کند از دوره صفويه به بعد کمانچه يکي از ارکان موسيقي ايران به شمار آمده است.

قسمت اصلي کمانچه کاسه آن است که به صورت‌هاي مختلف ساخته مي‌شود. کاسه کمانچه هنوز از نظر جنس چوب، اندازه‌ها و شکل يکسان و تثبيت شده نيست.

از نظر شکل، کاسه‌ها را به صورت کروي يا مخروط ناقص درست مي‌کنند. کاسه‌هايي که به شکل مخروط ناقص هستند اکثرا پشت باز ساخته مي‌شوند. استفاده از اين کمانچه‌ها در قسمت‌هاي مرکزي ايران به خصوص در لرستان متداول است.

اين کمانچه‌ها صدايي پر قدرت و شفاف دارند و چون کاسه سبک دارند، اجراي قطعاتي که نياز به چرخيدن سريع کمانچه دارد بر روي اين کمانچه ها آسانتر است و اين امتيازي است براي اين نوع کمانچه.

اين کمانچه‌ها اغلب سه سيم دارند، ولي اين روزها به تدريج داراي چهار سيم مي‌شوند. کمانچه‌هاي پشت باز معمولا از چوب توت و به صورت يک تکه ساخته مي‌شوند.

کاسه‌هاي کروي به دو صورت يک تکه و ترکه‌اي هستند، در کمانچه‌هاي ترکه‌اي کاسه از به هم چسبيدن ترکه‌هايي که در روي قالب خم شده‌اند ساخته مي‌شود. ضخامت اين کاسه‌ها کم است و به همين دليل کاسه سبک است و چرخيدن کمانچه به سهولت صورت مي‌گيرد. 

کاسه‌هاي يک تکه از چوبهاي مختلف ،معمولا از گردو خراطي مي‌شود. وزن کاسه از کاسه‌هاي ترکه‌اي بيشتر و چرخش کمانچه تا حدي مشکل است. صداي اين نوع کمانچه‌ها زياد مطلوب نيست، کمانچه‌هايي ساخته مي‌شود که تغريبا کروي است و از چوب توت به صورت دو تکه ساخته مي‌شود، اين کمانچه‌ها چون دست باز هستند در تنظيم شکل و ضخامت و اندازه‌هاي دهانه کمانچه دقت بيشتري دارند و خوش صدا هستند.

قطر بيروني کاسه کمانچه موسيقي سنتي معمولا ‌٢٠ سانتي متر است، در حالي که در مناطق مختلف ايران اندازه کاسه کمانچه متفاوت است، ترکمن‌ها کمانچه با کاسه‌هاي بسيار کوچک مي‌سازند. در نقاط ديگر دنيا نيز که سازهايي شبيه به کمانچه ما دارند کاسه‌ها کوچک و غالبا از پوست نارگيل ساخته مي‌شود.

دسته کمانچه بر خلاف کاسه تقريبا در يک شکل ساخته مي‌شود. جنس دسته از چوب گردو ، و شکل آن مخروط ناقص و قطر آن در شيطانک ‌٣٧ ميلي متر و در محل اتصال به کاسه ‌٣١ ميلي متر است. طول دسته کمانچه ‌٣١ سانتي متر است.

در گذشته کمانچه داراي سه سيم بوده است، گاهي دو سيم اول و دوم مضاعف انداخته مي‌شد و احتمالا در تبعيت از ويولن به چهار سيم تبديل شده است. بنابراين چهار سيم و در نتيجه چهار گوشي بر روي دسته کمانچه قرار مي گيرد، و اين سيمها پس از رد شدن از روي شيطانک و عبور از روي دسته و کاسه به سيم گير وصل مي شوند. بر روي دهانه کمانچه پوست کشيده مي شود و اين پوست معمولا پوست دل گاو، پوست ماهي، پوست آهو و غيره مي‌تواند باشد.

خرک بر روي پوست قرار مي‌گيرد و سيم‌ها با فشار خرک را به پوست مي‌چسبانند. کمانچه به وسيله يک پايه که در قسمت سيمگير به کاسه وصل شده است، روي پاي نوازنده قرار مي‌گيرد.

آرشه کمانچه، که اسم اوليه‌اش کمانه بوده است، تشکيل شده است از يک چوب که از يک طرف انحنا دارد با بلندي ‌٦٠ سانتي متر و موي دم اسب.

موي آرشه کمانچه بر خلاف سازهاي زهي غربي بر روي چوب محکم کشيده نمي‌شود، بلکه نوازنده است که به هنگان نوازندگي به تناسب احساس فسار را بر روي سيم تغيير مي‌دهد.

چگونگي صداي کمانچه به عواملي بستگي دارد که بعضي از آنها از اين قرارند: جنس چوب، ضخامت در نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه هاي کاسه، چگونگي سطح کاسه از نظر تراش، نوع و ضخامت پوست، جنس و شکل و اندازه و محل قرار گرفتن خرک، چگونگي شيطانک، جنس سيم، زاويه اتصال دسته به کاسه.

براي ساختن کمانچه‌اي با صداي دلخواه ضمن در نظر داشتن عواملي که گفته شد سالها تجربه لازم است.